George Herbert Mead og «den naturalistiske vendinga»

Det er liten tvil om at mange av klassikarane, særskilt Max Weber, Emile Durkheim og George Herbert Mead skapte verk som har verdi for sosiologar også i dag, sjølv om desse forskingsbidraga også ofte er svært forelda sett frå ein empirisk synsstad. I følgje Weber er dette lagnaden for all Wirklichkeitswissenschaft, men han åtvara likevel  mot å forsøka å overvinna dette flyktige ved kunnskapen, enten gjennom å danna «evige» verdsyn og «kateterprofetiar», eller gjennom forsøket på å laga universelle utviklingslover. Det er fleire grunnar til at klassikarane kan vera viktige for dagens sosiologi, og to av desse grunnane er: For det første viser desse arbeida til ein ambisjon om ein analyse av «totale sosiale fakta» (for å bruka Marcel Mauss sitt omgrep).

I meir moderne tid er det vel berre Pierre Bourdieu som har realisert denne ambisjonen (og no er også verka hans vortne «klassiske» på den måten at han både demonstrerte ein metode for å studera det universelle samsvaret mellom sosiale rom og habitus, samstundes som hans empiriske analysar berre var gyldige for ei spesiell tid og eit spesielt rom).  For det andre er dei klassiske arbeida framleis gyldige, fordi dei har inspirert til  levande forskingstradisjonar. Dette gjeld for Shmuel Eisenstadt sine omgrep om aksiale sivilisasjonar og multiple modernitetar, som i stor grad hentar inspirasjon frå Webers religionssosiologi. Når det gjeld Emile Durkheim er det først og fremst «Det religiøse livets  elementære former» (1912) som førte Durkheim inn under den evige synsvinkel, og denne sein-sosiologien danna utgangspunkt for svært mange høgst aktuelle forskingstradisjonar.

Eg meiner likevel at introduksjonen til sosiologien for nye studentar ikkje bør gå vegen om dei sosiologiske klassikarane. Denne undervisninga bør vera retta inn mot kjensgjerningane og analysera aktuelle problemstillingar, konkrete erfaringar, og gje innsikt i samspelet mellom ulike sosiale institusjonar. Vi må frå første møte med studentane demonstrera at sosiologien er den fremste av alle vitskapar når det gjeld å opplysa oss om verda vi alle lever i.

Men eg meiner samstundes at sosiologiske forskarar og samfunnsteoretikarar av og til kan ha utbytte av å studera klassiske sosiologar, utover den nokso avgrensa innsikta som finst i lærebøkene, slik at sosiologar som praktiserer innanfor denne disiplinen unngår å finna opp att hjulet på nytt, eller i sin modernistiske iver byrjar å tala om «den naturalistiske vendinga», utan å ha tilstrekkeleg innsikt i at denne naturalistiske vendinga skjedde i sosiologien for over hundre år sidan, aller mest tydeleg i arbeida til George Herbert Mead (1863-1931).  Eg vil difor påstå at den klassiske sosiologien tok omsyn til det naturalistiske ved  menneska, men denne disiplinen gjorde samstundes eit veldig epistemologisk brot med forenklande biologiske teoriar, slik som raseteoriar og «sosial-darwinismen.

LES MER: «Samfunnsvitenskapen og den naturalistiske utfordringen»

Eit hovudpoeng for denne korte skissa er at Georg Herbert Mead skapte eit eineståande bidrag ved å byggja på Darwin, samstundes som han innførte innsikter om at intersubjektivitet og symbolsk kommunikasjon er det artspesifikke for menneska. Eg vil tru at Meads analyser er relevante for dagens sosiologar som talar entusiastisk om «den naturalistiske vendinga». Eg har merka meg mellom anna at Gunnar C. Aakvaag (2010) har ein interessant analyse om den naturalistiske vendinga, men i denne samanhengen synest eg det er ein eineståande prestasjon å gløyma George Herbert Mead sine framlegg til å forstå det naturalistiske innslaget hjå menneskeslekta. Det vert litt som å finna vegen i eit ulendt terreng med bind for augo.

Eg må samstundes be lesaren om lov til litt naiv undring over den energiske talen om «den naturalistiske vendinga», som innimellom kjem nær ein ekstatisk «fødd-på-ny-innsikt» (sjå Aakvaag 2014): For det første har eg mistanke om at mange av dei som har funne seg ein nisje innanfor denne «naturalistiske vendinga», eigentleg har overflatisk innsikt i til dømes biologisk evolusjonsteori og nevro -psykologien/ den kognitive vitskapen. Slik sett liknar denne situasjonen litt på diskusjonen om den lingvistiske vendinga, som også var «ei fødd-på ny- rørsle» (halleluja), då svært mange tala om denne vendinga på bakgrunn av overflatisk innsikt i den lingvistikken som vart sett på som modellvitskapen for all samfunnsforsking.   For eit par ti år sidan var alt «writing», «tekst», «intertekstualitet» og «diskursar», no kan alt utrykkjast gjennom genar og nevronar.

For det andre har eg mistanke om at det er like viktig at den nye evolusjonsbiologien og kognitive vitskapen treng ei sosial vending. Det er ikkje berre vi sosiologar som er glade amatørar i den biologiske vitskapen, biologane er også lukkeleg uvitande om at den menneskelege naturen er fletta saman med symbolsk kommunikasjon, og difor kan sosiologane hjelpa biologane og hjerneforskarane til å forstå at menneska sitt evolusjonsmessige framsteg var å utvikla symbolsk samhandling og avansert språk. Menneska har kort sagt ein symbolsk natur, eller det er eit symbolsk aspekt ved alt liv. Denne innsikta har mellom anna dansken Jesper Hoffmeyer utvikla til eit «biosemiotisk»  perspektiv.

Korleis forstår Mead framveksten av menneskeslekta?

Eg vil tru at Georg Herbert Mead sin kombinasjon av naturalistisk evolusjonsperspektiv, på den eine sida, og eit perspektiv som fokuserer på symbolsk samhandling og kommunikasjon, på den andre sida, også kan ha intellektuell verdi for dagens sosiologiske tileigning av  biologiske innsikter. Det er mogleg å skilja analytisk frå kvarandre den biologiske og symbolske evolusjonen, men i meir konkret forstand er framveksten av menneskeslekta nettopp kjenneteikna av framveksten av nye former for kommunikasjon og symbolsk samhandling. Det «naturlege» for menneska er at vi er den einaste arten som reproduserer oss gjennom kommunikasjon og symbolsk samhandling. Å søkja det «naturlege» i mennesket bortanfor desse symbolske formene er eit like fåfengt og meiningslaust prosjekt som å søkja etter det kantianske «ding an sich». Hjernen vår er eit fantastisk univers, men likefullt også med ein symbolsk og kommunikativ infrastruktur. Ein avansert hjerne og eit komplekst samfunn er to sider av same sak.

Det eineståande med Mead sitt perspektiv er også at dette innfløkte samspelet mellom «biologisk natur» og symbolsk samhandling, skjer både innanfor fylogenesen (menneskeslekta si utviklingshistorie), og ontogenesen (kvart menneske si utvikling av eit modent sjølv).  Mead skildra gjennom ein enkel tankefigur denne overgangen frå det biologiske livet til primatane til det biologiske og symbolsk strukturerte livet til menneska. Det biologiske grunnlaget var nettopp dette at primatane levde ut sosiale impulsar, slike som standardiserte gestar knytt til seksualitet, opplæring av avkommet og aggressivitet. Det var ein utveksling av gestar, og nokre av desse var vokale gestar. Steget frå primat til det første mennesket vart tatt i det ytringa av ein vokal gest framkalle den same responsen hjå den som ytra gesten og den som høyrte gesten, og denne danninga av meiningsfulle gestar er nettopp terskelen over til sivilisasjonen (for 2-3 millionar år sidan). Denne overgangen skjedde truleg ved ein biologisk forbetring av hjernen, men dette nye biologiske potensialet kunne berre bli realisert innanfor nye former for kommunikasjon, samarbeid og symbolsk samhandling, noko som til slutt førte til fullt utvikla symbolske språk (for ca. 70 000 år sidan).

Dette vil seia at hjernen sin kapasitet, rasjonalitet, intelligensen, og den fornuftige tankegangen, berre kan sjåast som ein form for symbolsk samhandling og kommunikasjon. Kvart enkelt menneske utviklar seg til å bli fornuftige gjennom å delta i kommunikasjon med andre, og rasjonell tenking er alltid modellert som ein intern samtale eller konversasjon. I denne samanheng speglar nettverka i hjernen og nettverka i samfunnet seg i kvarandre. Hjernen er strukturert som eit samfunn, og samfunnet kan i ein viss grad forståast som realisering av dei kognitive potensial som er bygt inn i hjernen sin struktur.  Kvart enkelt menneske vert fornuftige og i stand til å tenkja som medlemmar av kommunikative fellesskap, samstundes som den meir emosjonelle og intellektuelle modninga skjer i to steg: På tilsvarande vis som menneske som art blir skapt gjennom kommunikasjon og symbolsk samhandling, blir den uferdige naturen til eit nyfødd barn fyllbyrda innanfor språkeleg kommunikasjon. Det «naturlege» ved menneska kan berre realiserast gjennom symbolsk kommunikasjon med andre innanfor ein fellesskap.

Det første steget på intellektuell og emosjonell modning er barnet si evne til å sjå seg sjølve frå  foreldra sine perspektiv, mens den emosjonelle modninga vert fullbyrda gjennom å sjå på seg sjølv, altså reflektere over seg sjølv, frå perspektivet til dei meir utvida fellesskapane, frå naboskapen, arbeidsfellesskapen, til den kosmopolitiske fellesskapen. Og den modne og myndige medborgar er likeeins i stand til å inkorporera kommunikasjonsformene innanfor vitskapen og den offentlege og parlamentariske samtalen, og slik vert den individuelle fridommen og det moralske ansvaret realisert innanfor fellesskap som er spesialiserte i rasjonell kommunikasjon.

Eg reknar med at dette er innlysande og velkjente poeng for dei aller fleste sosiologar, men eg har likevel stor glede i å peika på dette at vi som menneske er forankra i ein symbolsk forma biologisk natur, samstundes som Mead viser oss den utopiske horisonten som vi lever under, og kva fantastiske løfte som finst for menneskeslekta, berre vi vågar å bli myndige nok til å stiga ut av den sjølvpålagte barndommen, slik at vi kan realisera noko av den symbolske kreativiteten som ligg i kommunikasjonsformene, sjølvsagt innanfor dei vilkåra som vi møter gjennom den materielle reproduksjonen.

Korleis har så menneskeslekta utvikla seg?

Det eg skriv i det fylgjande avsnittet er mine forsøk på å laga ei skisse av den fylogenetiske framveksten av Homo sapiens, eller den typen av menneske vi er i dag.  Det er ca. 2.5 million år sidan evolusjonen av genus Homo starta i Afrika. For 2 millionar år sidan spreidde Homo seg til Eurasia, og det vart danna ulike artar av menneska, slike som slik som Homo neandertals, Homo erectus, Homo rudolfensis, Homo ergaster, Homo flores, Homo denisova, og fleire andre artar. Evolusjonen gjekk sjølvsagt vidare i Afrika også, og der starta utviklinga av  Homo sapiens for om lag 500 000 år sidan. Homo sapiens vandra så utav øst- Afrika, og spreidde seg gradvis over nesten heile verda, og dei siste 10 000 åra har Homo sapiens vore den einaste attlevande menneskarten av Homo. Innanfor desse veldige tidsspenna er det vanleg å hevda at det skjedde ein kognitiv revolusjon for om lag 70 000 år sidan, noko som medførte at Homo sapiens, mellom mange andre menneskeartar, vart den første menneskearten som utvikla eit symbolsk språk (Harari 2014).

Utifrå grunnleggjande innsikter innanfor evolusjonsbiologien, kan ein hevda at den genetiske (hjerne) strukturen til Homo sapiens i grove trekk har  vore  uforandra dei siste 70 000 år, slik at vår biologiske utrustning er mykje den same hjå oss som den var for «jeger -og samlar»-menneska i den tidlege steinalderen. Eit nyfødt barn som var fødd for 70 000 år sidan hadde omlag den same genetiske profilen som eit nyfødt barn har i 2015. Likevel er skilnaden mellom ein 15 åring i dag og ein 15 åring som levde for 70 000 år sidan enorm. Dette vil seia at liknande genetiske grunnlag gjev opphav til enorme skilnader i  kulturelle og sosiale uttrykksformer. Sett frå ein annan synsvinkel kan ein hevda at i og med at den genetiske profilen har vore nesten uendra i 70 000 år, så vil dei same genetiske skilnadane som eksisterte internt mellom menneska, slike som skilnadane mellom til dømes dei fredelege og samarbeidsviljuge, på den eine sida, og dei stridige og aggressive, på den andre sida, manifestera seg også under dagens vilkår. Vi har rett og slett ulike biologiske disposisjonar, og er forma av ulike innslag av grunnleggjande kjensler, eller vi har ulike «stemningar», som Heidegger utrykte det.

Den biologiske evolusjonen går så sakte at eit par tusen år er augneblink i denne samanhengen, og dessutan vart den biologiske utviklinga på eit svært tidleg tidspunkt fletta saman med den symbolske evolusjonen, slik at det mest truleg aldri meir vil skje ein «rein» biologisk evolusjon av Homo sapiens. I det vi vart menneske, og særskilt Homo sapiens, fekk vi ein symbolsk impregnert natur.  Det er vel bortimot utenkjeleg at Homo sapiens kan overleva seg sjølve i nye tusen år, og dessutan vil det kunstige utvalet og kunstig intelligens mest truleg erstatta det naturlege utvalet om ikkje så lenge. Den førebelse konklusjonen er difor at vi er dei absolutte siste menneska som har vorte forma av den biologiske evolusjonen.

LES MER: «Naturens gjenkomst»

Eg har hatt stort utbytte av å lesa Donaldsen si framstilling i An Evolutionary Approach to Culture (2012), av primatane og menneskefamilien (genera homo) sin kognitive utvikling, der han legg vekt på co-evolusjon av hjernekapasitet og nye kulturelle uttrykk, noko han kallar enculturation. (Eg trur at Donaldsen kunne ha heva analysen sin opp på eit enda høgare nivå dersom han meir systematisk hadde utvikla eit omgrep om symbolsk formidla kommunikasjon, i tradisjonen etter Mead). Utifrå kjennskap til dagens sjimpansar og gorillaer, som er våre genetisk nære slektningar, kan ein tenkja seg at det har eksistert ein primatart ( som altså liknar på dagens sjimpansar), og som også var foreldre til genera Homo. (Det er om lag  6 millionar år sidan sjimpanse og genus Homo hadde felles bestemor).

Desse primatane, i likskap med dagens sjimpansar, er altså genetisk like dagens menneskjer, men den kognitive kapasiteten er likevel mykje meir lik andre høgareståande pattedyr. Desse primatane hadde relativt standardiserte utvekslingar av gestar knytt til biologisk-sosiale stimuli som aggresjon, seksualitet og danning av alliansar, og desse primatane kunne danna komplekse persepsjonar av enkeltståande episodar, men dei hadde svært avgrensa evner til kollektivt minne og kreativ ekspressivitet. Dagens sjimpansar kan lett læra å spela eit Keyboard, men dei manglar evne til ekspressiv kommunikasjon og danning av kulturelle uttrykk, og dei manglar kognitive kapasitetar til å forstå at dei er individ som deltek i kreative samhandlingar. Dei kognitive kapasitetane til slike primatar har ikkje utvikla seg til eit nivå med intersubjektivitet, eller kreativ bruk av signifikante symbol i Meads forstand.

Evolusjon av genera Homo (Konstruert utifrå Donald (2012): 55 (Med nokre innslag frå Harari 2014).

Men så skjedde det ein revolusjon av dei kognitive kapasitetane, truleg for om lag 4 millionar år sidan fram til om lag 400 000 år sidan, noko som gjorde at genera Homo gradvis vart danna, med eit mangfald av ulike artar, der Homo sapiens til slutt sto at som den einaste menneskearten.  Det er denne transformasjonen som vi ved hjelp av Georg Herbert Mead kan forståast som starten på den symbolske kommunikasjonen, slik at menneska sin evolusjon vart eit samspel mellom biologisk og symbolsk evolusjon. Dette var ein transformasjon frå ein episodisk kultur til ein mimetisk kultur, noko som førte til radikale forandringar i måten menneska danna representasjonar og lagra kollektive minne. Det oppsto ein offentleg framstilling av handlingar, og framvekstar av avanserte dugleikar (ferdigheter,  skills), kreativ utvekslingar av gestar, inkludert vokale gestar. Det er nettopp den situasjonen Mead skildrar gjennom analysen av at meining oppstår gjennom felles respons på vokale gestar. Donaldsen sine vidare poeng er at denne offentlege framføringa av gestar og dugleikar ( skills) er ein grunnleggjande kognitiv kapasitet som vart utvikla lenge før den eigentlege språkutviklinga.  Dette medførte at det kunne utvikla seg ein rekke lokale tradisjonar, og ein nyfødd måtte læra seg gjennom langvarig trening å tileigna seg desse avanserte dugleikane som var vidareførte gjennom offentlege seremoniar og framføringar. Den norske biologen Markus Lindholm formulerer dette poenget slik: «Verken leseren eller noe annet menneske på denne jord begynte å gå, snakke eller tenke som følge av naturgitt biologi og genstyrt adferd. Hvert fremskritt beror på møysommelig øving og læring (Lindholm 2002:294).  Det er også eit poeng at denne lange perioden av menneska si utvikling førte til at hjernekapasiteten like mykje vart eit kollektiv og symbolsk produkt som ein individuell biologisk storleik. Ein kvar vidare utvikling av hjernen skjedde innanfor ein omgjevnad som var like symbolsk, offentleg og kulturell, som fysisk og materiell. Enkelt sagt skjedde det seleksjon av dei individa som gjorde suksess innanfor den mimetiske kulturen, slik at biologisk evolusjon og symbolsk evolusjon vart fletta saman. På dette viset trengst det kunnskapar om intersubjektivitet, kommunikasjon, kollektivt minne, tradisjonar etc. for å forstå den menneskelege evolusjonen.

LES MER: «Drømmen om det naturlige mennesket»

Den neste store transformasjonen for genera Homo var overgangen frå ein mimetisk kultur, der offentlege framføringar av dugleikar og kreative utvekslingar av gestar var dei dominerande kognitive styringsprinsippa, til framveksten av ein mytisk kultur, der forteljingar, myter og eit symbolsk språk var det dominerande kognitive styringsprinsippet. Mead har absolutt innsikter i denne overgangen frå eit enkelt vokalt språk til eit fullt utvikla symbolsk språk, men han hadde likevel ikkje kunnskap om kor differensiert utviklinga av menneskeslekta har vore. Ein kan likevel seia at Mead hadde god innsikt i korleis denne overgangen frå eit enkelt språk til eit komplekst språk kom til uttrykk gjennom ontogenesen, eller framveksten av eit modent sjølv: Barnet lærer først i ein mimetisk fase å uttrykkja enkle ord gjennom «leik», og seinare gjennomgår det vesle barnet ein kognitiv revolusjon, der dei lærer seg komplekse symbolske uttrykk innanfor avanserte «spel» (Ludwig Wittgensteins omgrep «språkspel» referer til ein tilsvarande prosess). Etter at menneska utvikla eit symbolsk språk var det ein veldig auke i kapasiteten til å lagra kollektive minne i forteljingar og felles myter, noko som også auka kapasiteten til å samarbeida i større grupper enn før. Det vert hevda at primatane kunne samarbeida med så mange dei hadde fysiske utvekslingar med, i praksis  i grupper på inntil 50 individ, mens dei første menneska innanfor ein mimetisk kultur kunne  samarbeida med inntil 150 menneske, nettopp fordi dei hadde offentlege seremoniar kring overføring og fornying av avanserte dugleikar (skills) og mest truleg også hadde utvikla eit enkelt vokalt språk (Meads «leik»). Det at Homo sapiens gradvis utvikla eit symbolsk språk og evne til å utvikla avanserte mytiske forteljingar, førte til at det vart mogleg å samarbeida i svært store grupper fordi dei delte same mytar og forteljingar. I fylgje Harari (2014) kunne mest truleg til dømes Homo erectus utveksla idear om «ting» (Meads vokale gestar). Men den kognitive transformasjonen som danna Homo sapiens medførte no at eit fullt utvikla symbolsk språk både kunne gje informasjonar om «ting» og «sladder» om andre menneskjer, men mest av alt kunne dette språket brukast til å dikta opp forteljingar og myter, slik at Homo sapiens i symbolsk forstand orienterte seg etter fiktive realitetar (Harari 2014:Imagined realities).

Den neste store transformasjonen for Homo sapiens skjedde gjennom framveksten av verdsreligionane i «den aksiale tidsalder», noko som danna horisonten for all framtidig rasjonell tenking. Dette er ei svært lang historie, men ein kan slå fast at menneska gjennomførte denne veldige symbolske revolusjonen utan at dette vart utløyst av genetiske endringar i hjernen. Dette var ein rein symbolsk kreativitet, om lag slik som Georg Herbert Mead sikldra dette, men sjølvsagt skjer denne symbolske evolusjonen innanfor dei symbolsk -biologiske vilkåra som var skapte gjennom fleire millionar år. Derimot skjedde både overgangen frå den episodiske til den mimetiske perioden, og overgangen frå den mimetiske til den mytiske tidsalder som ein konsekvens av genetiske endringar i hjernen.

Referansar:

Aakvaag, Gunnar C. (2010). Samfunnsvitenskapen og den naturalistiske utfordringen, Nytt norsk tidsskrift  nr. 3/ 2010

Aakvaag, Gunnar C. (2014).  Naturens gjenkomst. Samtiden nr. 4  2014

Donald, Merlin (2012)  An Evolutionary Approach to Culture, in, Bellah, Robert N., and Joas, Hans, eds. Axial Age and Its Consequences. Cumberland, RI, USA: Harvard University Press, 2012

Harari, Y. N. (2015). Sapiens: A Brief History of Humankind. New York: HarperCollins books.

Lindholm, Markhus (2002) Drømmen om det naturlige mennesket. Naturen nr. 6 2002